seriyyesicilleri
|
Şer'iyye Sicili
Şer'iyye Sicili, Osmanlı Devleti’nin adalet temsilcileri olan kadıların, vazifelerinin gereği bulundukları yerlerde içtimaî, iktisadî, siyasî ve askerî hayatın bütün yönleri ile kayıt altına aldıkları defterlere denir. Geniş yetki ve görevleri dolayısıyla, kendilerine gelen hüküm ve fermanları, bunlara verilen cevapları, gördükleri çeşitli davalara ait vermiş oldukları hükümleri “sicil” denilen defterlere kaydetmeleri bir kanun gereğiydi. Bu zorunluluk neticesinde kaza, sancak ve vilayet merkezlerinde tutulan “Mahkeme-i Şer‛iyye Defterleri”nin sayısı on binlerle ifade edilebilir. Ancak bu defterlerin bir kısmının yangın, yağma ve yıpranma gibi durumlardan dolayı kaybolması sebebiyle zamanımıza intikal edememiştir. Kadıların görevli oldukları kazalarda adlî, idarî ve belediye işleri ile ilgili tanzim ettikleri kayıtlar son derece önemli bilgileri ihtiva etmektedir. Bayram ve Cuma günleri haricinde kadının evinde veya cami, mescit ve medrese gibi yapıların bir odasında kurulan mahkemeler, askerî meselelerin dışında her türlü devlet işlerini ve mahallî davaları çözüme kavuştururdu3. Bütün bunların sicillere kaydedilmesi suretiyle, devlet halk ilişkisini; şer‛î ve örfî hukukun uygulanış biçimini; miras, alacak-verecek davalarını; Gayr-i Müslimlerin hukukî durumlarını, kısacası o yöre ile ilgili bütün malumatı şer‛iyye sicillerinde yer almaktaydı. Siciller önemli tarihî olayların, tarihî şahsiyetlerin, mahallî yer adlarının, önemli tarihî müesseselerin ayrıntıları ile beraber doğru olarak tespitinde önem arzederler. Sicillerde yer alan çeşitli hüküm ve vesikalardan; kasaba, köy ve mahalle isimlerini; yeni yerleşim yerlerini; terkedilmiş köyleri ve buralardan göç sebeplerini öğrenmek mümkündür. Ayrıca devletin, gerek savaşlar sebebiyle, gerekse malî sebeplerden dolayı yeni ihdas etmiş olduğu vergileri; asker, zâhire, hayvan taleplerini, miktarlarını en küçük yerleşim birimine kadar nasıl pay edildiğini siciller sayesinde öğrenmek mümkündür. Kadı sicilleri diye de adlandırılan bu sicillerde yer alan belgeler esas olarak iki çeşittir. Birincisi, merkezden kadılara gönderilen ferman, berat, buyruldu, tezkire ve mektuplardır. İkincisi ise, kadılar tarafından mahallî hususlar muvacehesinde yazılan îlâm, hüccet, mâruzât, mürâsele, muhallefât ve narh gibi kayıtlardır. Siciller 16. yüzyılın sonlarına kadar Arapça ve Türçke olarak iki dilde yazılırken bu târihten îtibâren yalnız Türkçe kullanılmaya başlandı. Bir mahkemeye tâyin olan kâdı, kendi adına yeni bir sicil başlatır, onun ayrılmasından sonra o güne kadar tutulan yapraklar bir araya getirilerek defter meydana getirilirdi. Bazı kâdılar ise kendilerinden önceki kâdının bıraktığı yere adını ve tâyiniyle ilgili beratın örneğini yazdıktan sonra defteri devam ettirirdi. Şer’iye mahkemelerinin 1924’te kaldırılmasından sonra yüzyıllar boyu arşivlerde birikmiş şer’iye sicillerinin değerlendirilmesi için Milli Kütühane de bir araya getirildi. Şer’iyye sicilleri, Osmanlı tarihinin en önemli kaynaklarından biridir. Son zamanlarda özellikle üzerinde durulan yerel tarih araştırmalarında yararlanılabilecek en kapsamlı kaynaklar içerisinde yer alır. Dolayısıyla bir bölgenin tarihi, iktisadî ve sosyolojik özelliklerini ortaya çıkartmak isteyen bir araştırmacının şer’iye sicillerinden yararlanmaması, araştırmada eksikliklerin olmasına neden olacaktır. Bölgesel şer’i mahkemelerde kronolojik sıra ile tutulan, kadılar tarafından verilen hükümlerin, hüccet ve kararların, herhangi bir olayın, bir şahadetin, bir ikrarın, bir hibenin, resmiyete kaydolunması istenilen bir hususun, devlet merkezinden gelen bütün fermanların, emirlerin ve tebliğlerin kadı tarafından tetkik olunup doğru oldukları tespit edildikten sonra sonuçlarının kaydedildikleri sicillere şer’iyye sicilleri denilmektedir1. Mahallî tarihler için olduğu kadar, Osmanlı Devleti’nin sosyal yapısı hakkında da geniş ölçüde bilgi edindiğimiz kaynaklar arasında bulunan şer’iyye sicilleri, tarihçilerin en çok kullandığı malzemeler arasındadır. Devlet merkezi ile olan yazışmalar, halk dilekleri, fermanlar, ilanlar, hüccetler, beratlar vs. sicil defterlerinde bulunduğu gibi ayrıca mahallin beledî ve inzibatî işleri, devletin çıkarttığı çeşitli yasaklar (tütün ve içki yasağı gibi) hakkındaki bilgiler de bu defterlerde kayıtlıdır. Bölgede yetişen ürünler hakkında bilgi temini, şehir ve kasabaların yaklaşık nüfusunun tayini yine siciller sayesinde mümkün olabilmektedir. Tımar teşkilatı ve vakıf müesseseleri için bu defterler belli başlı kaynaklardandır. Hatta bu defterlere şiddetli soğukların dahi kaydedildiği görülmektedir. Anadolu’da meydana gelen isyanlar, eşkiyalık olayları ayrıntılarıyla şer’iyye sicillerinde mevcuttur1. Dolayısıyla toplumun sosyal, idarî, malî durumu hakkında bilgi veren bu sicillerin yerel tarih öğrenimi açısından değeri büyüktür. Ankara Milli Kütüphane’de Kastamonu’ya ait 81 adet şer’iyye sicil defteri mevcuttur. Aynı zamanda Kastamonu Müzesi’nde mevcut 235 cilt sicil ile ilgili olarak “Kastamonu Sicilleri Envanteri” ve “Kastamonu Şer’iyye Sicilleri Sistematik Kılavuzu” adlı kitaplar hazırlanmıştır2. Kastamonu ile ilgili elde mevcut en eski defter Hicrî 1084-1086 (1673-1676) yıllarına ait olup en son tarihli sicil ise Hicrî 1213-1221 (1801-1807) yıllarına aittir. Bu makaleye kaynaklık eden Hicrî 1096 (1685-1686) tarihli Kastamonu Şer’iyye Sicili genel olarak Osmanlıların ve tabi ki Kastamonu’nun idarî, iktisadî, sosyal ve kültürel yapısı hakkında bilgi verdiği gibi ll. Viyana kuşatması ve devamındaki savaşların devlete ve bu yöreye olan etkisini de en iyi şekilde yansıtmaktadır. Şer'iyye sicillerinin bir kısmını,bulunduğu yer, tarih ve numaraları ile gösteren bir kataloğu1963 yılında yayımlandı Şer'iyye sicillerininait oldukları yerlerin. adlarına göre alfabetik olarak düzenlenen bu katalogda, Ankara 319, Ayaş 34, Beypazarı 87, Bitlis 8, Boğazlıyan1, Bursa 794, Çankırı 76, Çenıişkezek 1, Çerkeş 10, Çermik 7,Çiçekdağı 2, Çorum 16, Derik 2, Divriği' 19, Diyarbakır 158, Eğin 36,Elazığ 28, Eskişehir 2, Gemlik 9, Gümüşhane (Şiran) 2,Gürün 17, İnegöl16, İznik 4, Kalecik 7, KangalI6, Kastamonu 79, Kayseri 289, Kırşehir24, Kulp 1, Lice 7, Mardin 86, Mudanya 21, Mustafa Kemal Paşa33, Orhaneli 2, Safranbolu3, Savur 3, Siirt 16, Sinop 2, Sivas 65, Sivrihisar69, Söğüt 9, Suşehri 8, Şarkışla 4, Tosya ıo ve Yozgat'la ilgili 30 defter .vardı. Böylece, ilk katalogda 2422 şer'iyye sicili yer almıştır. ŞERİYYE SİCİLLERİNE GÖRE HAZIRLANAN ÇANKIRI İLE İLGİLİ BİLGİLER
|