Ahkâm Defterleri

Ahkâm Defteri, Divân-ı Hümayûn'dan çıkan hükümlerin kaydına mahsus olan defterlere genel olarak verilen addır. Bu hükümler, padişah adına hazırlanmasından dolayı ferman adını da alırlardı.

Hükümler konularına göre değişik defterlere yazılırdı. Başlıcaları Ahkâm-ı Mühimme, Ahkâm-ı Şikayet, Ahkâm-ı Rüûs ve Tahvil olup, Divân Sicilleri'nin bir kısmını teşkil ederlerdi (Divân sicili: Divân-ı Hümayûn'da hazırlanan ve sâdır olan ferman ve beratların hülâsa kayıtlarını tarih sırası ile ihtiva eden defter).

Muhteva itibariyle Şikayet Defterleri'nin devamı olan bu defterler eyaletlere göre tutulmuşlardır. Tarih olarak Şikayet Defterleri'nden 104 sene sonra (Mora Ahkâm Defteri hariç) hepsi H. 1155/M. 1742 tarihinden başlayıp, II. Meşrûtiyet dönemine kadar devam etmektedir.

da. 986 Numaralı "Kâmil Kepeci Kataloğu"ndaki Ahkâm Defterleri

986 numaralı "Kâmil Kepeci Tasnifi Kataloğu"nda H. 927-1168/M. 1520-1658 tarihleri arasındaki kayıtları ihtiva eden 61-73 genel numaralarda kayıtlı 13 adet Ahkâm Defteri mevcuttur.

db. 989 Numaralı "Divân-ı Hümayûn Defterleri Kataloğu"ndaki Ahkâm Defterleri

1. Adana Ahkâm Defterleri

H. 1155-1295/M. 1742-1878 tarihleri arasındaki hükümleri ihtiva eden 9 adet defterden oluşmaktadır. Bu defterlerde Nefs-i Adana, Cebel-i Bereket, İçel, Kozan, Mersin sancaklarına bağlı Hamidiye, Karaisalı, Bulanık, Hassa, Islahiye, Osmaniye, Payas, Yarpus, Anamur, Ermenak, Gülnar, Silifke, Teke, Haçin, Kars, Sis ve Tarsus kazalarına ait hükümler bulunmaktadır.

2. Anadolu Ahkâm Defterleri

H. 1155-1306/M. 1742-1889 tarihleri arasındaki hükümleri ihtiva eden 186 adet defterden oluşmaktadır. Merkez sancağı Kütahya olan Anadolu eyaletine ait bu defterlerde, Hüdavendigâr, Karahisar-ı Sâhip, Saruhan, Aydın, Kastamonu, Bolu, Menteşe, Sultanönü, Ankara, Kangırı (Çankırı), Teke, Hamit ve Karesi sancaklarına ait hükümler bulunmaktadır.

3. Bosna Ahkâm Defterleri

H. 1155-1285/M. 1742-1867 tarihleri arasındaki hükümleri ihtiva eden 9 adet defterden oluşmaktadır. Bu defterlerde Bosna'ya bağlı Banaluka, Bihke, Hersek, İzvornik ve Travnik sancakları ile Derbend, Gradişka, Kostaniça, Pridor, Prinyavor, Teşne, Klivaç, Krupa, Petrovaç, Saneskimoşet, Sazin, Çaniça, Çelebi Pazarı, Foça, Foyniça, Visoka, Viçgrad, Bileke, Gaçka, İstolaç, Koniça, Liyobuşka, Lubin, Novasin, Trebin, Berçka, Blene, Graçaniça, Gradaçaç, Kladani, Magley, Srebreniça, Vlaseniçe, Bugoyna - Akhisar, Glamoc, İhlevne, Jobçe, Jopanyaç, Prozor, Yayçe ve Zeniça kazalarına ait hükümler vardır.

4. Cezâir ve Rakka Ahkâm Defterleri

H. 1159-1308/M. 1746-1891 tarihleri arasındaki ahkâm hülâsalarını ihtiva eden 25 adet defterden müteşekkildir.

Bu deftelerde Limni, Lefkoşe, İmroz, Kandiye, Girit, Sakız, Bozcaada, Yund, Trabolice, Şarköy, Biga, Kıbrıs, Marmara, Resmo, Midilli, Semadirek, Molova, Makşa, Gelibolu, Kalonya, Karahisar-ı Şarkî, İstanköy, Galata, İstandil, Sultanhisarı, Taşözü, Kal'a-i Sultaniye, İskinoz, Bolayır, Lapseki, Çekmece-i Kebîr, Karaman, Saknos, Rodos, Orşa, Hisariye, Erdek, Bodrum, Tuzla, Sisam, Sıblaice, Taşoz, Çeşme, Ladişe, Edirne, Ayvalık, Üsküdar, Tekfurdağı, İzmid, Mısır, Karine, Pire vs. mahallerin vali, kaymakam, muhafız, muhassıl, nâib ve kadılarına hitaben yazılan ahkâm kayıtlarını ihtiva etmektedir.

Yukarıda verilen malûmattan anlaşılacağı üzere bu defterlerin Kuzey Afrika'daki Cezâyir eyaleti ile alâkası olmayıp yalnızca Ege adaları ve sahil bölgelerini ihtiva etmektedir.

Bu serî içerisindeki 24 ve 25 numaralı defterler Rakka Defterleri olup, içerisinde Ruha, Benî Rabîa, Cemmâse, Birecik, Habur ve Suruc sancaklarına ait hükümler bulunmaktadır.

5. Diyarbekir Ahkâm Defterleri

H. 1155-1292/M. 1742-1875 tarihleri arasındaki hükümleri ihtiva eden 9 adet defterden müteşekkildir.

Bu eyalete bağlı Âmid, Harput, Ergani, Siverek, Nusaybin, Hısn-ı Keyf, Çemişkezek, Siirt, Çapakçur, Sincar, Tercil, Kulp, Çermik, Pertek, Malazgirt, Atak, Pesban, Burban, Seğmen, Meyafarikîn, Mührâni ve Akçakala sancakları ile Beşiri, Derik, Lice, Silvan, Siverek, Çermik, Ergani Madeni, Palu, Cizre, İvanye, Mardin, Midyat ve Nusaybin kazalarına ait hükümleri ihtiva etmektedir.

6. Erzurum Ahkâm Defterleri

H. 1155-1296/M. 1742-1876 tarihleri arasındaki hükümleri ihtiva eden 19 adet defterden oluşmaktadır.

Bu eyalete bağlı Bâyezîd, Erzincan ve Hınıs sancakları ile Bâyezîd, Diyadin, Eleşkird, İntab, Patnos, Sebki, Hamur, Kara Kilise, Erzincan, Kemah, Kuruçay, Kuzican, Refahiye, Bayburt, İspir, Keskim, Kiğı, Pasinler, Tercan, Namarvan ve Hınıs kazalarına ait hükümleri ihtiva etmektir.

7. Halep Ahkâm Defterleri

H. 1155-1266/M. 1742-1850 tarihleri arasındaki hükümleri ihtiva eden 9 adet defterden oluşmaktadır.

Bu eyalete bağlı Maraş ve Urfa sancakları ile Antakya, Ayntab, Bâb-ı Cubul, Beylan, Cebel-i Seman, Cisr-i Şugur, Harim, İdlib, İskenderun, Kilis, Maarretü'n-Numan, Menbie, Rakka, Andırın, Elbistan, Maran, Pazarcık, Zeytun, Birecik, Harran, Rumkala, Suruç ve Urfa kazalarına ait hükümler bulunmaktadır.

 
8. İstanbul Ahkâm Defterleri

H. 1155-1328/M. 1742-1910 tarihleri arasındaki hükümleri havî 26 adet defterden oluşmaktadır.

Bu defterlerde İstanbul merkezi ile Beyoğlu, Üsküdar, Adalar, Gebze, Beykoz, Kartal, Küçükçekmece, Şile, Galata, Edirne, Karamürsel, Kala-i Sultaniye, Çatalca, Silivri ve Bandırma'ya ait hükümlerle Harameyn ve Evkâf Müfettişliği ile Serbostaniyân makamlarına hitaben yazılan hükümler bulunmaktadır.

 9. Karaman Ahkâm Defterleri

H. 1155-1295/M. 1742-1878 tarihleri arasındaki hükümleri ihtiva eden 39 adet defterden oluşmaktadır.

Bu defterler, Karaman eyaletine bağlı Konya, Beyşehir, Nevşehir, Kayseri, Niğde, Aksaray ve Akşehir sancaklarına ait hükümleri ihtiva etmektedir.

10. Maraş Ahkâm Defterleri

H. 1155-1294/M. 1742-1877 tarihleri arasındaki hükümleri ihtiva eden 6 adet defterden oluşmaktadır.

Bu defterler, Maraş eyaletine bağlı Malatya, Ayntab, Sumeysat ve Kars-ı Zü'l-Kadriye sancaklarına ait hükümleri ihtiva etmektedir.

11. Mora Ahkâm Defterleri

H. 1128-1255/M. 1716-1840 tarihleri arasındaki hükümleri ihtiva eden 21 adet defterden oluşmaktadır.

Bu defterler Eğriboz (Ağriboz), Çatalca, Holomie, İnebahtı, İstefe, Kızılhisar, Livadya, Balyabadra, Trabiçe, Gördos, Saline, Badracık, Urmiye, Karlıili, Beyşehir, İzdin, Mora, Enekli ve Mezistre'nin vali, kadı, muhassıl, nâib, muhâfız vs. mülkî ve adlî memurlarına hitaben yazılan hükümleri ihtiva etmektedir. Ayrıca Cezâir defterlerinde geçen bazı mahal isimleri de zikredilmiştir. Bu serîde de diğer serîlerde olduğu gibi konu ile ilgili olmayan defterlere rastlanmaktadır.

Meselâ, 1 numaralı defter Fransızların İstanbul'daki elçisi De Bönnak'ın muhtelif tarihlerdeki arzuhallerine binâen verilen hükümlerin "Rikâb ve Âsitâne" kayıtlarını ihtiva etmektedir. Normal ahkâm hükümleri yerine çeşitli eyalet, sancak ve kazalara hitaben tüccar sefîneleri, kiliseler ve ahidnâmelerle ilgili hükümler kaydedilmiştir.

2 numaralı defter ise, İngiltere elçisinin mektup ve arzuhallerine binâen ticarî meselelerle ilgili sâdır olan hükümlerin kaydedildiği defterdir.

12. Özi ve Silistre Ahkâm Defterleri

H. 1155-1294/M. 1742-1877 tarihleri arasındaki hükümleri ihtiva eden 49 adet defterden oluşmaktadır.

Özi ve Silistre eyaleti, Kefe beylerbeyiliği, Eflâk ve Boğdan voyvodalıkları, Silistre, Tekeyolu, Niğbolu, Vize, Çirmen ve Kırkkilise sancakları ile bunlara bağlı kazalara ait hükümler zikredilmektedir. (Daha sonra Özi ve Silistre birbirinden ayrılmıştır.)

13. Rumeli Ahkâm Defterleri

H. 1155-1326/M. 1742-1908 tarihleri arasındaki hükümleri ihtiva eden 85 adet defterden oluşmaktadır.

Bu defterlerde Rumeli eyaletine bağlı Paşa livası (Sofya), Köstendil, Vize, Çirmen, Kırkkilise, Silistre, Niğbolu, Vidin, Alacahisar, Vulçıtrın, Prizren, İşkodra, Dukakin, Avlonya, Ohri, Delvine, Yanya, Elbasan, Mora, Tırhala, Selanik, Üsküp, Bender ve Akkirman sancaklarına ait hükümler bulunmaktadır

14. Sivas Ahkâm Defterleri

H.1155-1326/M. 1742-1908 tarihleri arasındaki hükümleri ihtiva eden 36 adet defterden oluşmaktadır.

Bu defterlerde Sivas eyaletine bağlı Amasya, Karahisar-ı Şarkî ve Tokat sancakları ile Amasya, Gümüşhacıköy, Havza, Köprü, Ladik, Mecidözü, Merzifon, Alucra, Hamidiye, Karahisar-ı Şarkî, Koyulhisar, Suşehri, Aziziye, Bünyan-ı Hamid, Darende, Divriği, Gürün, Hafik, Kangal, Tenos, Yıldızeli, Zara, Erbaa, Niksar, Tokat ve Zile kazalarına ait hükümler bulunmaktadır.

15. Şâm-ı Şerîf Ahkâm Defterleri

H. 1155-1326/M. 1742-1908 tarihleri arasındaki hükümleri ihtiva eden 9 adet defterden oluşmaktadır.

Bu defterlerde Şam eyaletine bağlı Safed, Kudüs, Aclun, Lecun, Gazze, Nablus, Tedmür, Sayda, Beyrut ve Karekşüveyk sancaklarına ait hükümler bulunmaktadır.

 16. Trabzon Ahkâm Defterleri

H. 1155-1329/M. 1742-1911 tarihleri arasındaki hükümleri ihtiva eden 8 adet defterdir.

Bu defterlerde Trabzon eyaletine bağlı Canik ve Gümüşhâne sancakları ile Bafra, Çarşamba, Fatsa, Samsun, Ünye, Terme, Kelkit, Şiran, Torul, Atina, Hopa, Rize, Akçaabad, Giresun, Görele, Of, Ordu, Sürmene, Tirebolu ve Vakfıkebir kazalarına ait hükümler bulunmaktadır.

dc. "Maliye'den Müdevver Defterler Kataloğu"ndaki Ahkâm Defterleri

Muhtelif konularda 23.138 defteri bulunan Maliye'den Müdevver Defterler serîsi içerisinde de Divân-ı Hümayûn Ahkâm Defterleri mevcuttur. Bu konuda, araştırmacının Maliye'den Müdevver Defterler serîsini incelemesi gerekir.