osmanligenel2

Hariciye Nezareti Arşivi, Tanzimat'la birlikte teşkilatlanan Hariciye Nezareti'ne paralel olarak oluşan "merkez arşivi" ile sefâret ve konsolosluklarda teşekkül eden "taşra arşivi" olmak üzere iki grupta toplanmaktadır.

Çok az miktarda Tanzimat öncesi döneme ait evrak bulunmakla birlikte gerek merkez, gerekse taşra arşivlerindeki evrak, Tanzimat sonrası seksen yıllık bir dönemi kapsamaktadır. Osmanlı Devleti'nin Tanzimat öncesi döneminin dış ilişkilerine ait evrakı, Sadaret Arşivi'nin fonları içerisinde bulunmaktadır. Bu nedenle Hariciye Nezareti Arşivi devletin dış ilişkileriyle ilgili, Sadaret Arşivi fonları içerisinde bulunan belgeleri kronolojik olarak tamamlayıcı niteliktedir.

Merkez Arşivi evrakının bir kısmı, günümüze kadar genel olarak düzenli bir şekilde korunmuş, taşra arşivlerine ait evrakların ise tahribattan kurtarılması için 1950'li yıllarda Türkiye'ye nakli düşünülmüştür. Bu düşünce doğrultusunda Atina, Belgrad ve Viyana elçiliklerindeki Osmanlı dönemi belgeleri ile Cakarta'dan bir miktar işlem görmemiş evrak getirilmiştir.

1985 yılına kadar Dışişleri Bakanlığı bünyesinde bulunan Hariciye Nezareti Arşivi, bu tarihten itibaren Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı'na devredilmiştir.

1885 (H. 1303) tarihli, "Sefâret-i Seniyyelerdeki Evrakın Hıfzı ve Kaydı" hakkındaki talimatnâme ile, Osmanlı döneminden belli bir tasnif düzeni içerisinde günümüze intikal eden dosya ve fihristlerin incelenmesi sonucu, ayrı serîler halinde dosyalanmış olan Mektubî Kalemi, Hukuk Müşavirliği İstişare Odası, Umûr-ı Hukukiye-i Muhtalita Müdüriyeti ve Tercüme Odası gibi birimlerin dışındaki Hariciye Nezareti evrakının düzenli bölümünün, Osmanlı döneminde, Siyasî, İdarî, Hukuk ve Mütenevvia adları altında aşağıda açıklandığı şekilde kısımlara ayrılarak dosyalandığı anlaşılmaktadır.

Hariciye Nezareti fonunda, siyasî, hukukî, idarî konulardaki çok önemli meselelerin yanısıra, ticaret anlaşmaları; sefâret ve şehbenderliklerle yapılan yazışmalar; köle ticaretinin men'i; Sırbistan'daki müslüman halkın dinî meseleleri; yabancı devlet başkanlarına gönderilen ve onlardan gelen, daha çok doğum, vefat, cülûs, evlilik konularındaki nâmeler; rütbe, nişan ve madalya tevcihleri; sınırların dışında kalan topraklara ait tapu tahkikleri yer alır. 

Hatt-ı Hümayûn; umumiyetle padişahların el yazılarına verilen isim olup, padişahların yazılı emirleri anlamında kullanılmaktadır. Hatt-ı hümayûnlar sadrazamların tahrirî olarak ve kısaca arzettikleri meseleler dolayısıyla telhis denilen kâğıdan üzerine yazıldığı gibi, doğrudan doğruya da sâdır olurdu. Bu ikincisine beyaz üzerine hatt-ı hümayûn denirdi. III. Murad devrine kadar padişahlar nadiren ve pek mahdut meseleler dolayısıyla yazılı emirler verirlerken, bu padişahla beraber hatt-ı hümayûnlar çoğalmıştır.

Osmanlı Arşivi'nin en önemli tasniflerinden biri olan Hatt-ı Hümayûn Tasnifi belgeleri, Amedî Kalemi'nin evrakı olan hatt-ı hümayûnların toplanmasından meydana gelmiştir.

Bu tasnif; I. Mahmud'dan II. Mahmud devri sonuna kadar olan 112 senelik dönemi ihtiva etmekle beraber, vesikaların çoğu, III. Selim ve II. Mahmud devirlerine aittir. İstisnaî olarak, I. Mahmud'dan önceye ve II. Mahmud devrinden sonraya ait vesikalara da rastlanmaktadır.

Hatt-ı hümayûnlarla ilgili ilk tasnif 1883 yılında yapılmış olup, bu tarihte hazırlanan fihrist defterleri 1940 yılına kadar kullanılmıştır.

1939-1941 yılları arasında yapılan tasnif ile hatt-ı hümayûnların özetleri çıkartılarak 31 cilt katalog halinde araştırmaya açılmıştır.

1987 yılından itibaren yapılan depo çalışmaları esnasında bu fona dahil edilmediği görülen 1.027 adet hatt-ı hümayûn ve Amedî Odası belgeleri ile Tanzimat öncesi Merkez Teşkilatı Evrakı 1992 yılında tasnif edilerek bir ek kataloğu hazırlanmış ve 32 numara ile bu serîye dahil edilmiştir.

Son yıllarda yapılan çalışmalar ile 32 ciltlik hatt-ı hümayûn kataloglarının tamamı bilgisayar ortamına aktarılmıştır. Şu ana kadar, 34.000 hatt-ı hümayûnu ihtiva eden 9 cilt katalog bilgisayar çıkışlı ve indeksli olarak araştırmaya sunulmuştur. Araştırmacıların bu ciltlerden sonraki belgeleri eski kataloglardan takip etmeleri gerekmektedir.

Osmanlı Devleti’nde Tanzimat’ın ilânı (3 Kasım 1839/ 2 Şaban 1255) ile her kurumda olduğu gibi maliye teşkilâtında da köklü değişikliklere gidilmiştir. Tanzimat’ın getirdiği merkeziyetçi sisteme uygun olarak padişaha ait bütün gelirler, devletin esas hazinesine akta­rılmış ve karşılığında masraflar için her ay ve­ril­mek üzere padişaha maaş bağlanması kararı alınmıştır. Başta Enderun-ı hümâyûn olmak üzere sarayda çalışan tüm görevlilerin maaşları, Darphane-i Âmire’nin masrafları, Matbah-ı Âmire (sarayın her türlü yiyecek ve erzak harcamaları için yapılacak ödemeler), saray ve kasr-ı hümâyûnların mefruşatı, tamirleri, padişahın isteği üzerine inşa edilecek binaların inşa masrafları, sûr-ı hümâyûn ve vilâdet-i hümâyûn masrafları, yine padişah tarafından bendegâna verilecek hediyelerin bedelleri ve sair harcamalar, padişaha yapılan bu tahsisattan karşılanmaktaydı. Tahsisat-ı seniyye adı verilen bu ödenek her ay Darphane Nezareti’ne ak­tarılır ve harcamalar Darphane yönetiminde bu­lu­nan Ceyb-i hümâyûn hazinesi tarafından yapı­lırdı. Aslında bu uygulama Tanzimat’la ortaya çıkan bir durum olmayıp Sultan II. Mahmud zamanında başlayan bir değişimin devamı niteliğindedir.

Başta padişah olmak üzere Osmanlı hane­da­nına maaş bağlanması ve bu paranın Darp­hane kanalıyla her ay Ceyb-i hümâyûna aktarıl­ması, Ceyb-i hümâyûn hazinesinin bilinen görevinin dışında, padişaha ait bütün gelirlerin toplandığı ve buna mukabil padişah tarafından yapılacak harcamalarla, saraya ait bütün mas­rafların ödendiği bir iç hazine haline gelmesine yol açmıştır. Nitekim hicri 1260’lı yıllarda ceyb-i hümâyûnun yerine “Özel Hazine” manasına gelen Hazine-i Hâssa tabiri de kullanılmaya başlanmıştır. 1263 Recebi başında(15 Haziran 1847) çıkan bir irade ile ceyb-i hümâyûn ismi kesin olarak Hazine-i Hâssa şeklinde de­ğiş­tirilmiştir. Tanzimat’ın ilânı ile birlikte sikke dar­­bının tamamen Maliye Nezaretine veril­me­sinden sonra Darphane Nezareti’nin esas göre­vi ceyb-i hümâyûn hazinesi (Hazine-i Hâssa) idare etmek olmuştu. Zamanla Darphane nazı­rı­na, aslî vazifesinden dolayı Hazine-i Hâssa na­zırı da denmeye başlanmıştır.

Bir karışıklığa sebebiyet vermemesi ve nezaretin göreviyle uygunluk sağlamak amacıyla Darphane Nezareti’nin adı bir irade ile Hazine-i Hâssa Nezareti olarak değiş­ti­rilmiştir. (1 Şubat 1850/12. Rebiülevvel 1266).

Evrakın tasnifinde de nezaretin kuruluş tarihi esas alınmıştır. Hazine-i Hâssa evrak ko­lek­­siyonunun hicri 1266 öncesi Darphane Ne­za­re­ti içerisindedir. Padişah ve hanedanın har­ca­­­ma­larını göstermesi bakımından yine Hazi­ne-i Hâ­ssa Nezareti ile ilgili belge cinslerinden bir kısmının da Mabeyn-i Hümâyûn belgeleri içe­risinde olması kaçınılmazdır. Araştır­macıla­rın inceleme alanı içerisine giren konuları Darp­hane ve Mabeyn kata­loglarından da takip etme­leri ayrıca faydalı olacaktır.

Hazine-i Hâssa Nezareti evrakının bir bölümü de Dolmabahçe Sarayı arşivinde tas­nifsiz bir şekilde bulunmaktadır. Buradaki def­terlerin bir kısmı tasnif edilmiş ve araştırmaya açıl­mıştır.

Eldeki katalogda toplam 20 kalem, 10495 dos­ya, 1138621 gömlek ve 2467840 belge mev­cut­tur.

İbnülemin Mahmud Kemal'in başkanlığında kurulan tasnif heyeti, 1921 yılından itibaren belgeleri konularına göre tasnif etmiştir. İbnülemin Tasnifi 23 ana bölüm altında toplanmış olup, her konu kendi bölümü içinde kaba bir kronolojik sıra takip etmektedir.

30 kataloğu bulunan bu tasnifin, H. 829-1290/M. 1425-1873 yılları arasındaki muhtelif konuları havî 47.125 adet belgesi vardır.

Bu fonla ilgili olarak Mustafa YÖRÜK tarafından hazırlanan "İbnülemin Tasnifi'nde Geçen Vakıf Adları" adlı indeks çalışması 1025 katalog numarası ile araştırmacıların hizmetine sunulmuştur.

Osmanlı teşkilatında Tanzimatla birlikte nezaretlerin oluşturulmaya başlandığı bilinmektedir. Bu cümleden olarak 1261/1845 yılında önce bir Maarif Meclisi teşkil edilmiş, daha sonra da 1273 / 1857 yılında Maarif Nezareti kurulmuştur. Arşivimizde bulunan Maarif Nezareti belgelerinin içinde, Maarif Meclisi dönemine ait belgelere de rastlanmaktadır. Bu sebeple nezaret öncesine ait olmasına rağmen bir kısım belge bu fon içinde mutalaa edilmiştir. Arşivimizde bulunan Maarif Nezareti'ne ait evrak, Dosya Usûlü Envanteri hazırlanmak üzere yapılan tasnif çalışması neticesi 21 kalem altında toplanmıştır. Bu katalogda yer alan kalemler ve görevleri: A- Meclis-i Kebir-i Maarif (MF.MKB): Maarif Nezareti'nin kurulmasından önce mevcut ise de nezaretin kurulması ile birlikte esas itibariyle görevleri bir çerçeve altına alınmıştır: Tedrisât idaresi tarafından verilecek talimat ve ders cetvelleri ile ders kitaplarını seçmek, okullara ve eğitime ait bütün nizamname ve kanun layihaları hakkında fikir beyan ve mütalaa etmek. B- Merkez Teşkilâtı 1- Sicill-i Ahval Şubesi (MF.SCL): 1299 yılında kurulmuş olup, bütün maarif memurlarının azil, nasb, nakil, terfii kayıtlarını işlemek, tercüme-i hali ve hizmet cetvellerini tanzim etmek. 2- Kütübhane-i Umûmi (MF.KTU): 1303 yılında bütün vakıf kütüphanelerindeki kitapların araştırılması, incelenmesi ve isimlerinin belirlenmesi için kurulmuş olup nezaretin son yıllarında rastlanılmamaktadır. 3- Tedrisât-ı Hususiye Kalemi (MF.HUS) 1328 yılında kurulmuş olup, Osmanlı cemaatleri ve cemiyetleri veya şirketlerce açılan özel okul ve kursların denetimiyle meşgul olmaktadır. 4- Levazım Kalemi (MF.LVZ) 1328 yılında kurulmuş olup, nezaret dairesiyle, İstanbul'da ve taşrada bulunan bütün okulların eğitim araç ve gereçlerinin temin edilmesinden sorumludur. 5- Matbaa-ı Amire Müdiriyeti (MF.MA): 1280 yılında açılan Matbaa-ı Âmire (Devlet Matbaası) 1294 yılında Maarif Nezaretine bağlanmıştır. Ders kitaplarının, mebusan ve ayan meclislerine ait kanun layihalarının basım ve çoğaltılmasından sorumludur. 6- Darü'l-Hayr (MF.HYR): 1321-1327 yılları arasında faaliyetini sürdürmüş olup kimsesiz ve fakir çocukların öğrenimleriyle ilgilenmiştir. 7- Darü'l-Eytam (MF.EYT): 1335 yılında kurulmuş olup, çeşitli vilayetlerde bulunan yetim ve kimsesizlere yönelik yurt ve okulların muamelatını yürütmüştür. 8- Mekâtib-i Gayr-i Müslime Ve Ecnebiye Müfettişliği (MF.MGM): 1311-1327 yılları arasında faaliyetini sürdürmüş olup, Dersaadet ve Bilâd-ı Selâse'deki yabancı okulları denetleme ve onların işlemlerini yürütme görevini üstlenmiştir. 9- Te'lif Ve Tercüme Dairesi (MF.TTD) : 1283 yılında kurulmuş olup, okullar için gerekli olan ve maarifin gelişmesine yardımcı eserleri takip etmiştir. 10- Heyet-i Teftişiye Kalemi (MF:HTF) :1287 yılında kurulmuş olup, okullar ile memur ve muallimlerin durumunu ve tedrisâtın işleyişini teftiş etmek görevini yürütmüştür. 11- İstatistik Kalemi (MF.İST): 1310 yılında kurulmuş olup, görevi bütün mülkiye mektebleri ve ilmi müesseselere ait bilgileri toplayarak önceki senelerle mukayese etmektir. 12- Müze-i Hümayun Müdüriyeti (MF.MÜZ): 1291 yılında kurulmuş olup, görevi Osmanlı topraklarındaki kazılara nezaret etmek, bulunan eski eserlerin saklanması ve yurt dışına kaçırılmasını önlemektir. 13- Hıfzısıhha-i Mekâtib (MF. HFS): Kuruluş tarihi net olarak belli değildir. 1319 yılında Sıhhiye Müfettişliği adını almıştır . Görevi ise okulların sağlık işlerini takip etmektir. 14- Tedrisât-ı İbtidâiyye Kalemi (MF.İBT): 1297 yılında kurulmuş olup, görevi ilköğretime ait bütün özel ve devlet kurumlarına nezaret etmek, ders kitaplarının seçimi, tedariki, diploma verilmesi gibi işlerini görmektir 15- Tedrisât-ı Tâliye Dairesi (MF.TLY): 1297 tarihinde kurulmuştur. Orta öğretim kurumları sayılan idadî ve sultanî mekteplerinin idare ve nezaretiyle görevlidir. 16- Tedrisât-ı Âliye Dairesi (MF.ALY): 1328 yılında kurulmuş olup. yüksek okulların işlerini yürütmekle yükümlüdür. 17- İstanbul Maarif Müdüriyeti (MF.İMF): Merkez teşkilatı bünyesinde Dersaadet'te bulunan okulların işleriyle ilgilenmiştir. 18- Maarif Muhasebe Kalemi (MF.MH): Maarif Nezareti'nin bütün gelirlerinin tahsili, maaş ve masraflarının ödenmesi ve bunlarla alakalı kayıtların tutulması görevlerini yapmıştır. 19- Evrak Odası (MF.VRK) : Nezarete gelen ve nezaretten merkez dairelerle vilayetlere yazılan tezkire, tahrirat ve dilekçeleri dosya usulüne göre kayıt etmek ve dağıtım işlemini yapmakla görevlidir. C- Taşra Teşkilâtı 1. Vilâyet Maarif Müdürlükleri 2. Vilâyet Maarif Meclisleri 3. Kaza ve Nahiye Maarif Encümenleri. Taşrada, Osmanlı eğitim ve öğretimi yukarıda belirtilen idari birimler tarafından yürütülmekteydi. Bu idari birimlere bağlı olan okulları da dört ana başlık altında ifade etmemiz mümkündür: 1-Mekâtib-i ibtidaiye 2-Mekâtib-ı tâliye 3-Mekâtib-ı âliye 4-Mekatib-ı hususiye Bu katalogdan dosya isteyecek araştırıcıların, dosya istek fişinde, fonun adı hanesine katalogda bulunan ilgili kalemin kodunu, dosya numarası hanesine de isteyeceği dosyanın numarasını yazması yeterli olacaktır. Arşivimizde Maarif Nezareti'nin taşra teşkilatına ait belge bulunmamaktadır. Ancak konunun bütünlüğü göz önüne alınarak burada zikredilmesi uygun görülmüştür.