Kerim Demir>> Site içi arama
Hoşgeldiniz Kerim Demir |

Bilgi

YENİ EKLENENLER

İçerik

Kerim DEMİR

osmanligenel1

Osmanlı Arşivlerindeki bilgilerin derlendiği kaynaklar.

Ali Emiri

Fon Kodu: AE.

Ali Emîrî Efendi başkanlığında bir heyet tara­fından 1918-1921 seneleri arasında gerçek­leş­tirilen bir tasnif olmasından dolayı “Ali Emîrî Tas­nifi” adı verilmiştir. Osmanlı Devleti’nin ku­ruluş yıllarından başlayarak Abdülmecid zama­nına kadar gelen vesikaları ihtiva eder. Vesikalar, padişahların saltanat sıraları esas alınarak tasnif edilmiştir.

Tasnif, padişahlara göre kronolojik olmasına rağmen, her padişaha ait vesikalar kendi içlerinde tam kronolojik değildir. Padişah değiştikçe sıra numarası 1’den başlayarak numaralandırılmıştır. Ve­si­kalar, IV. Mehmed döneminden itibaren ço­ğalmaya başlar.

Ali Emîrî Tasnifi’nde siyasî ve askerî konu­lara ait belgeler; timar ve zeâmet tevcihleri; ya­ban­cı ülkelerle münasebetler; Divân-ı Hüma­yûn’a ait me­seleler; maârif, inşa ve tamir gibi ko­nularda vesikalar bulunmaktadır. Belgeler ana­litik envanter sisteme göre tasnif edilmiştir.

 

Bâb-ı Âlî Evrak Odası (Arşivi) Belgeleri

Fon Kodu: BEO

1308-1334 Yılları Belgeleri

Bâb-ı Âlî Evrak Odası, Sadaret'in en önemli dairelerinden birisidir. Sadaret'in diğer nezaret ve devlet daireleri ile yaptığı bütün resmî yazışmalar bu merkezden tanzim ve idâre edilirdi.

Bilindiği üzere Bâb-ı Âlî Evrak Odası H. 24 Şevval 1277/M. 5 Mayıs 1861 tarihli bir nizamnâme ile kurulmuştur.

H. 1308/M. 1890 tarihinden itibaren Sadaret'e gelen tahrirâtın ve giden cevap müsveddelerinin muntazam dosyalar şeklinde korunmasına başlanmıştır.

Bu sayede, H. 1308-1334 yılları arasında BEO. belgeleri herhangi bir guruplamaya tâbi tutulmadan bir araya getirilmiştir.

Bu fona ait belgeler muntazam tertip edilmiş dosyalar halinde olup 350.000 adet belgeyi ihtiva eder.

BEO.'na ait belgeleri istemek için BEO. Vâride ve Sâdıra Defterlerinden (Nezaret ve Devâir) istifâde etmek gerekir. Zira bu defterler birer katalog hüviyetinde olup, gelen-giden evrakın kaydedilmesi sonucu teşekkül etmiştir.

Yine BEO.'na ait ve birer katalog hüviyetinde olan "Vilayet Gelen-Giden Defterleri" de bu fona ait evrakın kaydedilmesinden müteşekkildir.

Her iki defter serîsi de (BEO. Vâride ve Sâdıra (Nezaret ve Devâir) ve BEO. Vilâyât Gelen Giden) hem H. 1308-1334 yılları arası BEO. belgelerini, hem de aşağıda zikredeceğimiz H. 1334 yılı sonrası BEO. belgelerini ihtiva eden orijinal ve Osmanlıca olan katalog gruplarıdır.

1334 Yılı Sonrası Belgeleri

H. 1334/M. 1915 yılından başlamak üzere Bâb-ı Âlî Evrak Odası'ndaki belgeler gruplara bölünmek suretiyle tanzim edilmiştir. Böylece dört ana serî oluşturulmuştur. Bu serîlere ait belgelere ulaşabilmek için yukarıda zikrettiğimiz yolu izlemek icap etmektedir.

Hukuk Kısmı Belgeleri

Bu fon nezaretler gelen-giden defterleri ile vilayetler gelen-giden defterlerinde mevcut olan H. 1332/M. 1914 sonrasına ait evrakın hukukî meselelerle ilgili olanlarının idarî teşkilata göre dosyalanmasından meydana gelmiş olup 89 dosyadan müteşekkildir.

bb. İdâre Kısmı BelgeleriBu fonda, nezaretler ve vilayetler gelen-giden defterlerinde yer alan H. 1332/M. 1914 sonrası evrakının idarî konularla ilgili olanları toplanmış bulunmaktadır. Toplam dosya adedi 147'dir.

Siyasî Kısım Belgeleri

Bu fon, nezaretler ve vilayetler gelen-giden defterlerinde yer alan H. 1332/M. 1915 sonrası evrakının, Osmanlı Devleti'ni meşgul eden başlıca siyasî meseleler ile ecnebî devletlere göre tanzim edilen dosyalarından meydana gelmiştir. Toplam dosya adedi 73'tür.

Mütenevvia Kısmı Belgeleri

H. 1332/M. 1914 sonrası Bâb-ı Âlî Evrak Odası evrakının, daha çok protokol ve bürokrasi ile ilgili vesikalarının daha önce anlatılan düzen içinde toplandığı mütenevvia kısmında 96 dosya mevcuttur.

BÂB-I ÂLÎ BÜNYESİNDEKİ DİĞER DAİRELERE AİT BELGELER

Deavî Nezareti Belgeleri

Osmanlı Devlet teşkilatında en eski memurlardan olan çavuşbaşı, Divân-ı Hümayûn'da düzeni sağlamak ve teşrifatı icra etmek, görülecek davaların gündemini hazırlamak, davacı ve davacıları Divân'a getirmek, mübâşirlik, verilen cezaları infaz ve malikane sisteminin denetimi gibi hizmetleri yerine getirirdi.

27 Receb 1252-9 Ramazan 1252 tarihleri arasında tam olarak tespit edilemeyen bir tarihte Çavuşbaşılık memuriyetinin Divân-ı Deavî Nezareti'ne tahvil edildiği görülüyor. Çavuşbaşılığın nezarete dönüştürülmesinden sonra maiyyeti altında bulunan çavuş emini, çavuş katibi, davacı, kılavuz çavuşluk memuriyetleri varlıklarını nezaret bünyesinde de devam ettirmişlerdi.

Deavî Nezareti'nin görevi hukuku ilgilendiren konuları şeyhülislam nezdindeki mahkemeye havale etmek, sonuçlanan ve karar verilen davalar hakkında alınan kararı uygulamak ve mahkeme masraflarını tahsil etmekti. Yani esas görevi icra keyfiyetiydi. Sürgün edilen kişiler, nezaret maiyyetindeki çavuşlar aracılığıyla sürgün yerine gönderilirdi.

14 Safer 1259 tarihinde, bu zamana kadar nezaret tarafından idare edilen hapishânelerle ilgili bazı inzibatî hususlar İstanbul Muhafızlığı'na devredildi.

Nezaret, 6 Şaban 1287 lağvedilerek, yerine Divân-ı Ahkâm-ı Adliye'ye bağlı olmak üzere İcra Cemiyeti teşkil edildi.

Deavî Nezareti'nin belgeleri tasnif edilmiş olup, kataloğu hazırlanmaktadır.

Sadaret adına Deavî Nezareti tarafından çeşitli makamlara gönderilmek üzere kaleme alınan tahrirat ve tezkireler için bkz. "Sadaret Mektubî Kalemi Deavî Yazışmalarına Ait Belgeler".

 

Muallim Cevdet Tasnifi Belgeleri

Fon Kodu: C..

1931 yılında Maliye deposundaki bir kısım belgelerin ihmal ve gaflet sonucu Bulgaristan'a satılması üzerine 8 Ekim 1932 tarihli İcra Vekilleri Heyeti kararıyla Muallim Cevdet'in başkanlığında yeni bir tasnif heyeti oluşturulmuştur. Kilisli Muallim Rıfat, emekli bazı devlet memurları ve tarih meraklısı kimseler bu heyette yer almıştır. Muallim Cevdet 1935'te istifa ederek ayrıldığı halde tasnif 1937 yılına kadar sürmüştür. "Cevdet Tasnifi" adı verilen bu çalışmada belgeler konularına göre tasnif edilmiş, fakat kronolojik olarak kataloglarına geçirilmemiştir.

Bu tasnif, 17 ana bölüm altında H. 960-1322/M. 1553-1904 tarihleri arasındaki kayıtları ihtiva eden 216.572 adet belgeden oluşmaktadır. Latin harfleriyle yazılmış 34 ciltlik kataloğu mevcuttur. Bazı ciltlerin indeksleri çıkartılmıştır.

 

Dahiliye Nezareti Belgeleri

Fon Kodu: DH.

Gerek Sadaret'e bağlı olduğu dönemde gerekse müstakil olduğu dönemde, Dahiliye Nezareti'nin görev alanı anlaşılacağı üzere içişlerine müteallik konulardır.

Emniyet-i Umumiye, Muhaberât-ı Umumiye, Matbuât, Heyet-i Teftişiye gibi kalemlerce işlerini yürüten Dahiliye Nezareti'nin bu birimlere ait evrak grupları, memur tayinleri, asker ve jandarma tensiki, çekirge istilası, sansür, çete faaliyetleri, mezhep çatışmaları, asayiş vukuatı, doğal âfetler ve zarar gören ahaliye yapılan yardımlar, surre alaylarının hazırlıkları, arkeolojik kazı izinleri vb. konuları ihtiva eder.

Ayrıca nezaretin yazışmalarının hülâsa kayıtlarını ihtiva eden Gelen-Giden Defterleri, teslim alınan evrakın kayıtlı olduğu Zimmet Defterleri; şifre anahtarlarının yazılı bulunduğu Şifre Defterleri; günlük haftalık ya da aylık olarak düzenlenen, asayiş olayları, limanlara gelen ve giden yolcu sayıları ile eşyanın kayıtlarının tutulduğu Jurnal Defterleri; devlet teşkilatında görev alan memurların sicillerinin tutulduğu Sicill-i Ahval Komisyonu Defterleri, 1877-1925 yıllarını kapsayan dönemde, bu nezaretin çalışmaları hakkında çeşitli bilgileri ihtiva eder.

Bu bağlamda, zaptiye ve belediye işlerinden matbuata; mülkî memurların tayininden yeni kurulan vilayetlerin nizamâtının teşkiline; seferberlik, yangın ve deprem gibi durumlarda gerekli muamelenin icrasından eğitim ve öğretim işlerine kadar uzanan geniş bir yelpaze içinde ilgili kurumlarla gerekli yazışmaları yapmak, Sadaret'in dahiliyeye ait direktiflerini uygulamakla mükelleftir.

Ayrıca Şûra-yı Devlet ve Divân-ı Ahkâm-ı Adliye'den Sadaret'e takdim kılınacak mazbataların muamelâtı da Dahiliye Nezareti vasıtasıyla icra olunur.

Bu nezaretin önemli birimlerinden birisi olan Kalem-i Mahsus Müdüriyeti'ne ait katalogda itilaf devletlerinin işgal hareketleri, Kuvâ-yı Milliye faaliyetleri, Yunan işgali ve mezalimi, çetecilik faaliyetleri gibi imparatorluğun, son yıllarında karşılaştığı meseleler yer almaktadır.

Kataloğu hazırlanan kalem ve dairelere ait belgelere dair muhteva bilgileri ve çizelgeler aşağıdadır.

Evkaf Nezareti

Fon Kodu: EV.

Bugünkü manada, Evkaf Nezareti'nin kurulmasına kadar vakıflar çeşitli makamlar tarafından yönetilmişlerdir. Genel yönetimi vakfiyelerindeki şartlara göre değişen bu nezâretler şunlardır. 1. Sadrıâli Nezâreti: "Sadrazamların nezâretine şart edilmiş" olan vakıfların genel idaresi demektir. Fatih Sultan Mehmed'in vakıflarının nezaretini sadrazamlara vermesiyle 868/1464 tarihinde doğmuş, daha sonra sadrazamlara meşrut olan vakıfların çoğalmasıyla genişlemiştir. 2. Şeyhülislâm Nezâreti: "Şeyhülislâmların nezâretine şart edilmiş" olan vakıfların genel idaresi demektir Sultan II. Bayezid'in İstanbul'da ve diğer yerlerde yaptırdığı hayır eserleri için kurduğu vakıfların nezâretini 912/1506 tarihinde Şeyhülislâm Alaeddin Ali Efendiye vermesiyle doğmuştur. Bu nezarete bütün ülema ve şeyhülislâm müntesipleri vakıflarının nezâretleri, şeyhülislâmlara şart edilerek genişlediğinden tezkireci efendiler tarafından idare edilirdi. 3. Bâbüssaâde (Kapı) Ağası Nezâreti: Harem-i hümâyundaki kadınlar ve sultanlar ile kapı ağaları ve mensuplarından vakıflarının nezâretini kapı ağalarına şart eden vakıfların genel idaresi demektir. Hürrem Sultan'ın 952/1545 tarihinde vakıfların nezaretini Kapı Ağası Hadım Mehmet Ağa'ya şart etmesiyle doğmuştur. Bu nezâret kapı halifeleri tarafından idare edilirdi. 4. Dârüssaâde Ağası (Haremeyn Evkâfı) Nezâreti: Bu nezâret Muharrem 995 /Aralık 1586 tarihinde kurulmuştur. Ancak 2 Recep 996/28 Mayıs 1588 tarihli bir belgeden anlaşıldığına göre Dârüssaâde ağalarına Haremeyn Evkâfı nezareti verilmiştir. Hasılatının bir miktarı veya tamamı Haremeyn-i Şerifeyn halkına şart koşulmuş olan vakıfların genel idaresi demektir. Evkâf-ı Hümâyun Nezâreti 21 Safer 1242/ 24 Eylül 1826 tarihinde kurulmuştur. Nazırlığa eski Darphane Nazırı ve Mütevelli Kaymakamı Hacı Yusuf Efendi getirilmiştir. Evkâf-ı Hümâyun Nezareti kuruluşunda, Kesedarlık, Zimmet Halifeliği ve Sergi Halifeliği adı altında üç birimden oluşuyordu. Daha sonra Tahrirat Başkitâbeti, Gedikler Kitabeti ve Ruznamçecilik kalemleri de Evkâf'ın işlerini yürütmek için ihdâs edilmiştir. Bu şekilde gittikçe gelişen iş hacmiyle berâber kalem sayısı da beraberinde keyfiyet ve kemmiyet itibarıyla artmıştır. Zamanla ana birimler doğmuş, bir müddet devam eden büyük birimler ise zamanla işlevleri küçülerek kaldırılmış veya isim değiştirmiştir. Bu gelişim ve değişimleri Nizamname ve Salnamelerdeki kayıtlardan takip etmemiz mümkündür. Tasnifi yapılmış Evkâf Nezâreti belgeleri 1242-1264 / 1826-1848 yıllarını ihtiva etmektedir. Bu serinin kodlanması işlemi daha evvel yapılmış olup bu kodlama işlemi muhafaza edilmiştir.

 

Meclis-i Vükelâ Mazbataları

Fon Kodu: MV.

Meclis-i Vükelâ; sadrazamın riyâseti altında şeyhülislâm ile nâzırlardan mürekkep olan ve devletin iç ve dış siyasetinde ve mühim işlere müteallik hususlar hakkında karar veren meclisin adıdır. Bu meclise, "Meclis-i Has" veya "Meclis-i Hass-ı Vükelâ" da denirdi ki bugünkü mânâda "Bakanlar Kurulu" demektir.

1908 Temmuz inkılâbı üzerine kurulan Meşrutiyet rejiminde bu meclis, görevlerinden dolayı padişaha ve Mebûsân Meclisi'ne karşı müşterek bir mesuliyet altına sokulmuştur.

Meclis-i Vükelâ heyetinde zaman zaman değişiklik de olmuştur. Sultan Abdülaziz döneminde sadrazam, şeyhülislâm, serasker, kaptan-ı derya, Tophâne müşiri, Meclis-i Vâlâ-yı Ahkâm-ı Adliye reisi, Hariciye nazırı, Ticaret nazırı, Zaptiye müşiri, Sadaret müsteşarı, vâlide kethüdâsı ile Sadaret mâzûllerinden bazıları "Mecâlis-i Âlî-i Memûriyet" ünvanıyla Meclis-i Vükelâ âzâsından addolunurlardı.

Meclis-i Vükelâ Mazbataları aşağıdaki listede verilen kayıt defterlerine kaydedilmiştir. Şu ana kadar yapılan çalışmalar neticesinde 7 ciltlik bir kataloğu hazırlanmıştır.

Meclis-i Vükelâ belgeleri için ayrıca bkz. "Sadaret Amedî Kalemi Meclis-i Vükelâ Yazışmalarına Ait Belgeler".
 

Meclis-i Vâlâ Riyâseti Belgeleri

Fon Kodu: MVL

Meclis-i Vâlâ belgelerinin tasnifinde uygulanan usul şu şekildedir: Dağınık halde bulunan evrak, provenans tasnif sistemi prensiplerine uygun olarak, defter kayıtları esas alınmak suretiyle belli bir düzene kavuşturulmuştur. Daha sonra esas alınan kayıt defterlerindeki hülâsaların karşılarına vesikaların dosya ve gömlek numaraları yazılmıştır. Neticede birbirinden ayrılmış bulunan vesikalar bir araya getirildiği gibi, bu defterlerin evraka ulaşmada birer vasıta olarak kullanılabilmesi ve evrakın geçirmiş olduğu muamelelerin takip edilebilmesi sağlanmıştır.

Tasnife esas alınan "Meclis-i Vâlâ Gelen Evrak Hülâsa Kayıt Defterleri" yıllar arasında mahiyet itibariyle farklılıklar gösterirler. Bu durum göz önüne alındığında birbirinden farklı defter tutma usullerinin uygulandığı üç dönem ortaya çıkmaktadır ki, bunlar sırasıyla şunlardır:

H. 1257-1265 yılları arasında evrak, esas olarak geldiği bölgelere göre sınıflandırılarak; Anadolu/Anadolu Katl-Sirkat ve Rumeli/Rumeli Katl-Sirkat, adlarıyla açılan defterlere kaydedilmiştir.

H. 1265-1274 yılları arasındaki evrak ise, geldiği yere bakılmaksızın, ihtiva ettiği kanunun ehemiyyet ve çeşidine göre; Adî, Mühimme, Kanun ve Takrîr olmak üzere dört ayrı deftere kaydedilmiştir.

H. 1274-1285 yılları arasına tekabül eden son dönemde hem evrakın geldiği yere göre, hem de konu ve çeşidine göre defter tutmanın beraberce uygulandığı görülmektedir.

Defterlerin bu tür bir karmaşık yapı arzetmesi muhtevalarına dair aşağıdaki açıklamanın verilmesini gerekli kılmıştır:- H. 1257-1265 yıllarını ihtiva eden Rumeli defterlerine; Rumeli, Cezâir-i Bahr-i Sefîd ve Dersaâdet'ten gelen evrak, Anadolu Defterlerine de; Anadolu ile Arabistan ve Irak tarafından gelen evrak kayıtlıdır.

H. 1265-1274 yılları arasındaki Adî defterlerine istidâlar kaydedilirken, mevâdd-ı mühimme, Mühimme defterlerine kaydedilmiştir. Kanun defterleri ise mevâdd-ı cezâiyye de denilen katl ve sirkat ile ilgili konuları havîdir. Takrîr defterleri de genellikle Maliye ve Evkâf nezaretlerinden gelen ve maaş, masârifât vs. tediyesine dair olan takrirleri ihtiva etmektedir.

H. 1274-1284 yılları arasında ise yukarıda zikredilen her iki usûl bir arada tatbik edilmiştir: Adî defterleri H. 1277'den sonra İstidâ adını alırlar. Anadolu ve Rumeli defterlerinin yanısıra Dersaâdet, Arabistan ve Cezâir-i Bahr-i Sefîd defterleri de açılmıştır. Halbuki, ilk dönemde Dersaâdet ve Cezâir ile ilgili konular Rumeli defterlerine, Arabistan ile ilgili konular da Anadolu defterlerine kaydediliyordu. H. 1274'te başlayan Dersaâdet serîsinin 11. numaradan sonra H. 1276'da Mühimme Defteri olarak devam ettiği, H. 1282'deki 10. Mühimme Defteri'nden sonra serînin tekrar Dersaâdet adını aldığı görülmektedir.

Bu dönemde söz konusu edilen başlıca defter serîlerinin dışında, H. 1281'de başlayan Hazâin Defterleri'ne; Maliye, Evkâf nezaretleri, Divân-ı Muhâsebât gibi yerlerden gelen ve maaş, masârifât, muhasebe vb. malî konuları havî evrak kayıtlıdır. Muhâkemât ve Kavânîn Defterleri ise; Meclis-i Vâlâ'nın bu adı taşıyan dairelerine havale edilen evrakın kaydedildiği defterlerdir. Bunların yanında, H. 1281'den itibaren vilayet mesâlihinin kaydedildiği, her vilayetin kendi adına açılan defterler de tutulmaya başlanmıştır.

Defterler incelendiğinde bazı hülâsaların karşılarında dosya ve gömlek numaralarının bulunmadığı görülecektir. Bunun sebeblerinin başında, daha önce yapılan tasnifler esnasında bir kısım evrakın Meclis-i Vâlâ irâdeleri içerisine dahil edilmesi, bir kısmının da Sadaret fonuna karışmış olması gelmektedir. Ayrıca evrak muamele gördüğü sırada başka birimlere gönderilmiş de olabilmektedir ki, böyle durumlar defterde, hülâsanın karşısında belirtilmektedir. Diğer bir sebep de bir konuyla ilgili yazışma tamamlandıktan sonra daha ileriki tarihlerde aynı konuda yeniden yapılan yazışma evrakının önceki evrakıyla birleştirilerek muhafaza edilmesidir. Tasnif esnasında bu durum aynen korunmuştur. Birleştirmelerin yapıldığı defter ve numara da yine aynı şekilde hülâsaların karşılarında belirtilmektedir.

Meclis-i Vâlâ'nın bir kısım müsveddeleriyle (mazbata, tahrirat, tezkire), defterler arasındaki irtibatı sağlanamayan müteferrik evrakın kronolojik envanteri de bir katalog halinde hülâsa defterlerinin sonuna ilave edilmiştir. Meclis-i Vâlâ'dan çıkan bir yazının müsveddesi, defterde gösterilen dosya/gömlek numarasında bulunmuyorsa, mukabili tarihlerin taranması suretiyle burada aranmalıdır.

Meclis-i Vâlâ tarafından Sadaret'e takdim edilen mazbatalar, Sadaret adına Meclis-i Vâlâ tarafından çeşitli makamlara yazılan tahrirat ile tezkire-i samîler ve Sadaret ile Meclis-i Vâlâ arasındaki yazışmalara ait belgeler için bkz. "Sadaret Mektubî Kalemi Meclis-i Vâlâ Yazışmalarına Ait Belgeler".

 

 

Hazine-i Hassa

Fon Kodu: HH.

Osmanlı Devleti’nde Tanzimat’ın ilânı (3 Kasım 1839/ 2 Şaban 1255) ile her kurumda olduğu gibi maliye teşkilâtında da köklü değişikliklere gidilmiştir. Tanzimat’ın getirdiği merkeziyetçi sisteme uygun olarak padişaha ait bütün gelirler, devletin esas hazinesine akta­rılmış ve karşılığında masraflar için her ay ve­ril­mek üzere padişaha maaş bağlanması kararı alınmıştır. Başta Enderun-ı hümâyûn olmak üzere sarayda çalışan tüm görevlilerin maaşları, Darphane-i Âmire’nin masrafları, Matbah-ı Âmire (sarayın her türlü yiyecek ve erzak harcamaları için yapılacak ödemeler), saray ve kasr-ı hümâyûnların mefruşatı, tamirleri, padişahın isteği üzerine inşa edilecek binaların inşa masrafları, sûr-ı hümâyûn ve vilâdet-i hümâyûn masrafları, yine padişah tarafından bendegâna verilecek hediyelerin bedelleri ve sair harcamalar, padişaha yapılan bu tahsisattan karşılanmaktaydı. Tahsisat-ı seniyye adı verilen bu ödenek her ay Darphane Nezareti’ne ak­tarılır ve harcamalar Darphane yönetiminde bu­lu­nan Ceyb-i hümâyûn hazinesi tarafından yapı­lırdı. Aslında bu uygulama Tanzimat’la ortaya çıkan bir durum olmayıp Sultan II. Mahmud zamanında başlayan bir değişimin devamı niteliğindedir.

Başta padişah olmak üzere Osmanlı hane­da­nına maaş bağlanması ve bu paranın Darp­hane kanalıyla her ay Ceyb-i hümâyûna aktarıl­ması, Ceyb-i hümâyûn hazinesinin bilinen görevinin dışında, padişaha ait bütün gelirlerin toplandığı ve buna mukabil padişah tarafından yapılacak harcamalarla, saraya ait bütün mas­rafların ödendiği bir iç hazine haline gelmesine yol açmıştır. Nitekim hicri 1260’lı yıllarda ceyb-i hümâyûnun yerine “Özel Hazine” manasına gelen Hazine-i Hâssa tabiri de kullanılmaya başlanmıştır. 1263 Recebi başında(15 Haziran 1847) çıkan bir irade ile ceyb-i hümâyûn ismi kesin olarak Hazine-i Hâssa şeklinde de­ğiş­tirilmiştir. Tanzimat’ın ilânı ile birlikte sikke dar­­bının tamamen Maliye Nezaretine veril­me­sinden sonra Darphane Nezareti’nin esas göre­vi ceyb-i hümâyûn hazinesi (Hazine-i Hâssa) idare etmek olmuştu. Zamanla Darphane nazı­rı­na, aslî vazifesinden dolayı Hazine-i Hâssa na­zırı da denmeye başlanmıştır.

Bir karışıklığa sebebiyet vermemesi ve nezaretin göreviyle uygunluk sağlamak amacıyla Darphane Nezareti’nin adı bir irade ile Hazine-i Hâssa Nezareti olarak değiş­ti­rilmiştir. (1 Şubat 1850/12. Rebiülevvel 1266).

Evrakın tasnifinde de nezaretin kuruluş tarihi esas alınmıştır. Hazine-i Hâssa evrak ko­lek­­siyonunun hicri 1266 öncesi Darphane Ne­za­re­ti içerisindedir. Padişah ve hanedanın har­ca­­­ma­larını göstermesi bakımından yine Hazi­ne-i Hâ­ssa Nezareti ile ilgili belge cinslerinden bir kısmının da Mabeyn-i Hümâyûn belgeleri içe­risinde olması kaçınılmazdır. Araştır­macıla­rın inceleme alanı içerisine giren konuları Darp­hane ve Mabeyn kata­loglarından da takip etme­leri ayrıca faydalı olacaktır.

Hazine-i Hâssa Nezareti evrakının bir bölümü de Dolmabahçe Sarayı arşivinde tas­nifsiz bir şekilde bulunmaktadır. Buradaki def­terlerin bir kısmı tasnif edilmiş ve araştırmaya açıl­mıştır.

Eldeki katalogda toplam 20 kalem, 10495 dos­ya, 1138621 gömlek ve 2467840 belge mev­cut­tur.
 

İbnülemin Tasnifi Belgeleri

Fon Kodu: İE.

İbnülemin Mahmud Kemal'in başkanlığında kurulan tasnif heyeti, 1921 yılından itibaren belgeleri konularına göre tasnif etmiştir. İbnülemin Tasnifi 23 ana bölüm altında toplanmış olup, her konu kendi bölümü içinde kaba bir kronolojik sıra takip etmektedir.

30 kataloğu bulunan bu tasnifin, H. 829-1290/M. 1425-1873 yılları arasındaki muhtelif konuları havî 47.125 adet belgesi vardır.

Bu fonla ilgili olarak Mustafa YÖRÜK tarafından hazırlanan "İbnülemin Tasnifi'nde Geçen Vakıf Adları" adlı indeks çalışması 1025 katalog numarası ile araştırmacıların hizmetine sunulmuştur.
 

Maarif Evrakı Dosya Usulü Envanteri

Fon Kodu: MF.

Osmanlı teşkilatında Tanzimatla birlikte nezaretlerin oluşturulmaya başlandığı bilinmektedir. Bu cümleden olarak 1261/1845 yılında önce bir Maarif Meclisi teşkil edilmiş, daha sonra da 1273 / 1857 yılında Maarif Nezareti kurulmuştur. Arşivimizde bulunan Maarif Nezareti belgelerinin içinde, Maarif Meclisi dönemine ait belgelere de rastlanmaktadır. Bu sebeple nezaret öncesine ait olmasına rağmen bir kısım belge bu fon içinde mutalaa edilmiştir. Arşivimizde bulunan Maarif Nezareti'ne ait evrak, Dosya Usûlü Envanteri hazırlanmak üzere yapılan tasnif çalışması neticesi 21 kalem altında toplanmıştır. Bu katalogda yer alan kalemler ve görevleri: A- Meclis-i Kebir-i Maarif (MF.MKB): Maarif Nezareti'nin kurulmasından önce mevcut ise de nezaretin kurulması ile birlikte esas itibariyle görevleri bir çerçeve altına alınmıştır: Tedrisât idaresi tarafından verilecek talimat ve ders cetvelleri ile ders kitaplarını seçmek, okullara ve eğitime ait bütün nizamname ve kanun layihaları hakkında fikir beyan ve mütalaa etmek. B- Merkez Teşkilâtı 1- Sicill-i Ahval Şubesi (MF.SCL): 1299 yılında kurulmuş olup, bütün maarif memurlarının azil, nasb, nakil, terfii kayıtlarını işlemek, tercüme-i hali ve hizmet cetvellerini tanzim etmek. 2- Kütübhane-i Umûmi (MF.KTU): 1303 yılında bütün vakıf kütüphanelerindeki kitapların araştırılması, incelenmesi ve isimlerinin belirlenmesi için kurulmuş olup nezaretin son yıllarında rastlanılmamaktadır. 3- Tedrisât-ı Hususiye Kalemi (MF.HUS) 1328 yılında kurulmuş olup, Osmanlı cemaatleri ve cemiyetleri veya şirketlerce açılan özel okul ve kursların denetimiyle meşgul olmaktadır. 4- Levazım Kalemi (MF.LVZ) 1328 yılında kurulmuş olup, nezaret dairesiyle, İstanbul'da ve taşrada bulunan bütün okulların eğitim araç ve gereçlerinin temin edilmesinden sorumludur. 5- Matbaa-ı Amire Müdiriyeti (MF.MA): 1280 yılında açılan Matbaa-ı Âmire (Devlet Matbaası) 1294 yılında Maarif Nezaretine bağlanmıştır. Ders kitaplarının, mebusan ve ayan meclislerine ait kanun layihalarının basım ve çoğaltılmasından sorumludur. 6- Darü'l-Hayr (MF.HYR): 1321-1327 yılları arasında faaliyetini sürdürmüş olup kimsesiz ve fakir çocukların öğrenimleriyle ilgilenmiştir. 7- Darü'l-Eytam (MF.EYT): 1335 yılında kurulmuş olup, çeşitli vilayetlerde bulunan yetim ve kimsesizlere yönelik yurt ve okulların muamelatını yürütmüştür. 8- Mekâtib-i Gayr-i Müslime Ve Ecnebiye Müfettişliği (MF.MGM): 1311-1327 yılları arasında faaliyetini sürdürmüş olup, Dersaadet ve Bilâd-ı Selâse'deki yabancı okulları denetleme ve onların işlemlerini yürütme görevini üstlenmiştir. 9- Te'lif Ve Tercüme Dairesi (MF.TTD) : 1283 yılında kurulmuş olup, okullar için gerekli olan ve maarifin gelişmesine yardımcı eserleri takip etmiştir. 10- Heyet-i Teftişiye Kalemi (MF:HTF) :1287 yılında kurulmuş olup, okullar ile memur ve muallimlerin durumunu ve tedrisâtın işleyişini teftiş etmek görevini yürütmüştür. 11- İstatistik Kalemi (MF.İST): 1310 yılında kurulmuş olup, görevi bütün mülkiye mektebleri ve ilmi müesseselere ait bilgileri toplayarak önceki senelerle mukayese etmektir. 12- Müze-i Hümayun Müdüriyeti (MF.MÜZ): 1291 yılında kurulmuş olup, görevi Osmanlı topraklarındaki kazılara nezaret etmek, bulunan eski eserlerin saklanması ve yurt dışına kaçırılmasını önlemektir. 13- Hıfzısıhha-i Mekâtib (MF. HFS): Kuruluş tarihi net olarak belli değildir. 1319 yılında Sıhhiye Müfettişliği adını almıştır . Görevi ise okulların sağlık işlerini takip etmektir. 14- Tedrisât-ı İbtidâiyye Kalemi (MF.İBT): 1297 yılında kurulmuş olup, görevi ilköğretime ait bütün özel ve devlet kurumlarına nezaret etmek, ders kitaplarının seçimi, tedariki, diploma verilmesi gibi işlerini görmektir 15- Tedrisât-ı Tâliye Dairesi (MF.TLY): 1297 tarihinde kurulmuştur. Orta öğretim kurumları sayılan idadî ve sultanî mekteplerinin idare ve nezaretiyle görevlidir. 16- Tedrisât-ı Âliye Dairesi (MF.ALY): 1328 yılında kurulmuş olup. yüksek okulların işlerini yürütmekle yükümlüdür. 17- İstanbul Maarif Müdüriyeti (MF.İMF): Merkez teşkilatı bünyesinde Dersaadet'te bulunan okulların işleriyle ilgilenmiştir. 18- Maarif Muhasebe Kalemi (MF.MH): Maarif Nezareti'nin bütün gelirlerinin tahsili, maaş ve masraflarının ödenmesi ve bunlarla alakalı kayıtların tutulması görevlerini yapmıştır. 19- Evrak Odası (MF.VRK) : Nezarete gelen ve nezaretten merkez dairelerle vilayetlere yazılan tezkire, tahrirat ve dilekçeleri dosya usulüne göre kayıt etmek ve dağıtım işlemini yapmakla görevlidir. C- Taşra Teşkilâtı 1. Vilâyet Maarif Müdürlükleri 2. Vilâyet Maarif Meclisleri 3. Kaza ve Nahiye Maarif Encümenleri. Taşrada, Osmanlı eğitim ve öğretimi yukarıda belirtilen idari birimler tarafından yürütülmekteydi. Bu idari birimlere bağlı olan okulları da dört ana başlık altında ifade etmemiz mümkündür: 1-Mekâtib-i ibtidaiye 2-Mekâtib-ı tâliye 3-Mekâtib-ı âliye 4-Mekatib-ı hususiye Bu katalogdan dosya isteyecek araştırıcıların, dosya istek fişinde, fonun adı hanesine katalogda bulunan ilgili kalemin kodunu, dosya numarası hanesine de isteyeceği dosyanın numarasını yazması yeterli olacaktır. Arşivimizde Maarif Nezareti'nin taşra teşkilatına ait belge bulunmamaktadır. Ancak konunun bütünlüğü göz önüne alınarak burada zikredilmesi uygun görülmüştür.
 

Şûra-yı Devlet Belgeleri

Fon Kodu: ŞD.

Şûra-yı Devlet'e Gelen Ve Giden Evrakın İzlediği Yolun Şu Şekilde Olduğu Anlaşılmaktadır: Sadaret'ten Şûra-yı Devlet'e Havale Olunan Evrak, Evrak Odasında, Geldiği Devâir Ya Da Vilayetler İtibariyle İlgili Defterine Hülâsaten Kaydedilerek Konusuna Göre Ait Olduğu Daireye Gönderilmektedir. Burada Da Dairenin Hülâsa Defterine Kaydedilen Evrakın Müzakeresi Neticesinde Yazılan Mazbata, Tezkire Vs. İçin De Ayrıca Hülâsa Defterleri Tutulmuştur. Evrak Üzerinde Bu Kayıtların Hepsi Bir Arada Görülebildiği Gibi Sadece Biri Ya Da İkisi De Görülebilmektedir.

Tasnifte Uygulanan Usul Şu Şekildedir: Düzenli-Düzensiz Dosyalar Ve Torbalar İçerisinde Bulunan Evrakın Tamamı, Provönans Tasnif Sistemi Prensiplerine Uygun Olarak Orijinal Kayıt Defterleri Esas Alınmak Suretiyle, Teşekkül Safhasındaki Aslî Düzenine Kavuşturulmuştur. Daha Sonra Bu Kayıt Defterlerindeki Özetlerin Karşılarına Vesikaların "Dosya Ve Gömlek Numaraları" Yazılmıştır. Böylece, Birbirinden Ayrılmış Bulunan Vesikalar Bir Araya Getirildiği Gibi Bu Defterlerin Evraka Ulaşmada Vasıta Olarak Kullanılabilmesi Ve Evrakın Geçirmiş Olduğu Muamelelerin Seyrinin Takip Edilebilmesi Sağlanmıştır.

Defterler İncelendiğinde; Bazı Özetlerin Karşılarında Belirtilen "Dosya Ve Gömlek" Numaralarının Bulunmadığı Görülecektir. Bunun Sebebi Birinci Olarak; Çok Nadir De Olsa Tasnif Esnasında Evrakın Bulunamamış Olmasıdır. İkinci Olarak; Zamanında Başka Birimlere Gönderilmiş Olması (Bu Durum Defterlerin "Karar-ı Müzâkere" Bölümünde Gösterilmiştir). Üçüncü Olarak Da; Bir Konuyla İlgili Yazışma Tamamlandıktan Sonra Daha İlerki Tarihlerde Aynı Konuda Yeniden Yapılan Yazışmalarla Oluşan Evrakın, Bu Eski Dosya İle Birleştirilerek Arşivlenmesindendir. Tasnif Esnasında Bu Durum Aynen Korunmuştur.

Birleştirmeler Bazen Aynı Defterin İlerideki Numaralarında Olabileceği Gibi Bazen De Yazışmanın Yapıldığı Yerin Farklı Olmasına Bağlı Olarak Ayrı Defterlerde Olabilmektedir. Bu Durum, Defterlerin "İcrâ-yı Karar Sütunlarında "......Defterinin..... Numarası İle Birleştirilmiştir" Şeklinde Not Düşülerek Belirtilmektedir. Bu Şekilde Birleştirilmelerden Dolayı Karşılarında Dosya Ve Gömlek Numaraları Bulunmayan Evraka Ulaşabilmek İçin, Özetin Karşısında "Karar-ı Müzakere" Veya "İcrâ-yı Karar" Sütununda Belirtilen "Defter Adı" İle O Defterdeki Sağdan İkinci Sütunda "Defter Numarası" Bölümünde Yer Alan Numarasından Aranması Gerekmektedir.

Şûra-yı Devlet Tarafından Sadaret'e Takdim Edilen Mazbatalar İle Bu Mazbatalar Üzerine Sadaret Tarafından Kaleme Alınan Tahrirat, Tezkire Ve Buyruldular İçin Bkz. "Sadaret Mektubî Kalemi Şûra-yı Devlet Yazışmalarına Ait Belgeler".

 

 

 

Kerim DEMİR(www.kerimdemir.tr.gg)

 
 
Bu web sitesi ücretsiz olarak Bedava-Sitem.com ile oluşturulmuştur. Siz de kendi web sitenizi kurmak ister misiniz?
Ücretsiz kaydol